"Alchemia. Powieść biograficzna o Marii Skłodowskiej-Curie" Katarzyna Zyskowska

 Autor: Katarzyna Zyskowska

Tytuł: Alchemia. Powieść biograficzna o Marii Skłodowskiej-Curie

Data premiery: 19.06.2024

Wydawnictwo: Znak Literanova

Liczba stron: 384

Gatunek: powieść biograficzna

 

Katarzyna Zyskowska swoje życie zawodowe zaczęła jako dziennikarka, jednak chwila przerwy, którą zrobiła na wychowywanie dziecka, zmieniła nieco jej ukierunkowanie - wtedy zdecydowała, że chce opowiadać historie. Zasiadła więc do opisania i tak w 2011 roku ukazała się jej pierwsza powieść pt. ”Przebudzenie”. Teraz, trzynaście lat od debiutu, na koncie ma piętnaście powieści plus jedną napisaną w duecie (z Wojciechem Chmielarzem!). Zyskowska bardzo lubi przenosić czytelników w czasie i opowiadać o pogmatwanych losach kobiet, które przez czasy, w których żyły, doświadczyły wiele niepotrzebnych, bezsensownych krzywd. Sama z jej prozą do tej pory miałam styczność wcześniej, przed “Alchemią” tylko raz, przy “Nocami krzyczą sarny” z 2023 roku (recenzja – klik!), ale niewątpliwie była to styczność, którą pamiętam do teraz. Była to powieść, literatura piękna, oparta na historii miejsca i tamtejszej społeczności doświadczonej przez bieg historii, teraz “Alchemia” to coś więcej - to historia oparta na skrupulatnych badania autorki nad życiem konkretnej osoby: Marii Skłodowskiej-Curie. Powieść, ale usnuta z faktów historycznych z życia też sławnej noblistki. Warto też podkreślić, że “Alchemia” początkowo miała być wznowieniem powieści autorki z 2016 pt. “Zanim”, która opowiadała o pierwszych dorosłych krokach Marii Skłodowskiej-Curie. Jednak, jak sama przyznaje w posłowiu “Alchemii”, gdy zasiadła do tamtego tekstu, przyszło jej do głowy, by napisać tę historię jeszcze raz, teraz jednak z perspektywy kobiety dojrzałej…

 

Rok 1911, listopad, Bruksela. Maria Skłodowska-Curie bierze udział w pierwszym Kongresie Solvaya, konferencji naukowców, w większości noblistów, którzy zmienią oblicze fizyki. Właśnie wtedy dochodzi do jej starcia z prasą - okazuje się, że ostatniego dnia tego wydarzenia w paryskiej prasie ukazała się informacja o romansie Marii z żonatym mężczyzną Paulem Langevinem, a przeciek pochodził o samej żony mężczyzny. To rozpoczyna lawinę zdarzeń, napiętnowania społecznego, jakiego doświadczy przez kolejne dni Maria - matka i wybitna naukowczyni, ale przede wszystkim żywiołowa kobieta. Kobieta, której w podobny sposób serce złamano już raz, w chwili, gdy sama dopiero wchodziła w wiek dorosły…

“Marie jest wciąż tą samą osobą, którą znają od lat: wytrwałą w swych badaniach naukowczynią, bezpretensjonalną, skromną kobietą i dzielną samotną matką, jednym słowem: człowiekiem. Razem ze wszystkimi zaletami i słabościami ludzkiego gatunku.”

Książka rozpisana jest na nienumerowane rozdziały i zamykający je epilog, po którym zamieszczone są krótkie notki biograficzne dotyczące osób pojawiających się w “Alchemii”, posłowie autorki oraz przypisy i bibliografia. Rozdziały oznaczone są miejscem i czasem, toczą się naprzemiennie - w 1911 roku, w przeciągu miesiąca oraz dużo wcześniej, poczynając od 1886 do 1891 roku - i liczą po kilka stron, co sprawia, że lektura jest nieco bardziej dynamiczna. Styl powieści jest rewelacyjnie dopasowany do sposobu, w jakim wypowiadano się w czasach, o których autorka pisze - są wyrazy, określania, których teraz się już raczej nie używa (ale ich znaczenie nadal jest rozumiane), pojawiają się też najczęściej francuskie czy łacińskie wtrącenia - typowy sposób wypowiedzi dla ówczesnych ludzi wykształconych. Zyskowska jednak stylizuje język tak, że czujemy, że są to inne czasy, ale nie zaburza to współczesnemu czytelnikowi odbioru powieści - czyta się to doskonale, bardzo płynnie, bardzo przyjemnie. Czasami pojawiają się fragmenty listów czy artykułów prasowych, które dodają lekturze sporo autentyczności.

“Ona też to czuje - coraz częściej miota się we własnym ciele, błądząc ścieżkami instynktów dotąd nieuświadomionych, nieznanych. I też zadaje sobie pytania o naturę ludzką i o namiętności. O tę tajemniczą alchemię, której procesów nie rozumie. Niby wie wszystko na temat anatomii, popędu, rozrodczości, wszystko, co można przeczytać w naukowych rozprawach i podręcznikach medycznych przysłanych przez ojca, a jednak są zagadnienia, które pozostają dla niej zagadką.”

Jak sama Zyskowska podkreśla w posłowiu “Alchemii”, Maria Skłodowska-Curie była kobietą niezwykłą, kobietą przecierającą szlaki dla swojej płci - swego rodzaju feministką, emancypantką, która może nie strajkowała na ulicach, ale robiła coś równie ważnego - udowadniała, że kobieta jest równie inteligentna i zdolna do zajmowania się zagadnieniami nauki dokładnie tak samo jak mężczyźni. A jednak, my - jej rodacy - wiemy o niej tak mało, widzimy ją jako kobietę posągową, chłodną, oddająca się tylko i wyłącznie nauce. Jest to obraz zakłamany, bo tak naprawdę Maria była kobietą żywiołową, która przejawiała ogromną pasję do nauki, do swojej pracy laboratoryjnej, ale również tworzyła związki wszelakie - nie tylko romansowe, ale przecież miała też ogromną liczbę przyjaciół, była żoną szaleńczo w mężu zakochaną i matką dwóch uroczych i utalentowanych dziewczynek. Pora, by taki obraz zagościł w głowie Polaków i “Alchemia” jest solidnym krokiem właśnie, by to uczynić.

“Miałyby czuć to samo co ja? Bezustanne rozdarcie między dwoma krajami? One są Francuzkami. Tu jest ich cały świat. Wychowałam je według tutejszych zasad, bez kompleksów i całej tej naszej słowiańskiej bogobojności, religijności, zabobonów. Nie chcę, żeby były grzecznymi panienkami, które są ograniczane konwenansami. Nie chcę, by były takie jak ja kiedyś (...).”

Bo jest to opowieść skupiona na dwóch trudnych momentach Marii w jej życiu prywatnym. Poznajemy ją w skrajnie różnych sytuacjach - jako 18latkę, która właśnie podejmuje się pierwszej pracy jako guwernantka, która mocno stara się utrzymać swoją wybuchowość na wodzy i prezentować się jako cnotliwa, dobrze wychowana panna; a także jako kobietę 43letnią, która znana jest na cały świat, jest wdową i matką dwóch córek, jest wykładowczynią na Sorbonie, poważana w środowisku naukowym tak mocno, że zaraz dostanie nominację do Nagrody Nobla. A jednak te czasy mają ze sobą coś wspólnego - łączy jest postać mężczyzny, z którym Maria wiązać się nie powinna, a w którym jest bardzo zakochana. Bo przecież miłość nie wybiera, prawda?

“Maria zdała sobie sprawę, że przecież dawno temu przerabiała już podobny scenariusz. Mętny powidok mężczyzny, chłopca z przeszłości stanął jej przed oczami.”

Tak łatwo jest ocenić stojąc z boku, a Zyskowska przekonuje nas do tego, że takie podejście jest niesprawiedliwe - ukazuje nam Marię w całej okazałości, pełną targających nią uczuć, w których oczywiście są racjonalne wnioski, ale i jest morze emocji. Te dwie kobiety - Maria młoda i Maria dorosła - choć różne w doświadczenia, są cały czas bardzo ludzkie, bardzo bliskie nam samym. Młoda Maria ma marzenia, do których realizacji dąży, ma pasje, które chce realizować. Dorosła Maria jest bardziej stoicka, odważna, nie daje sobie innym wchodzić na głowę, choć cały czas przeżywa i boi się dokładnie tak samo jak kiedyś… A jednak jest to obraz kobiety silnej, która wygrywa, bo ma o co walczyć, która mimo przeciwności się nie poddaje i uparcie dąży do celu - nawet jeśli oznacza to wejście w świat nauki absolutnie zdominowany przez mężczyzn.

“Marie jest świetną aktorką, która przez lata do mistrzostwa opanowała rolę pozbawionej emocji, chłodnej naukowczyni. I nikt nie musi wiedzieć, że w duszy wciąż jest i pozostanie Manią, dziewczyną z kraju, który nie istnieje, dziewczyną o niespokojnej naturze i dzikim sercu.”

Autorka, poza doskonała kreacją Marii, dba też o to, by pokazać tych, którzy są przy niej, którzy ją wspierają. Bo Maria jest dobrym człowiekiem, który chętnie pomaga innym, zatem też ma wokół siebie tych, chętnych do pomocy, gdy ona tego potrzebuje. Jej relacja z siostrą, też jest tutaj mocno podkreślana, szczególnie w wieku dorosłym- relacja, która dodaje jej siły i wiary w siebie.

“Pierwsza zasada: nigdy nie dać się pokonać ani przez ludzi, ani przez wypadki losu.”

Przez całą tę lekturę jednak myślałam o tym, jak całkowicie inaczej wyglądało życie w tamtych czasach, na przełomie XIX i XX wieku. Fragmenty z życia młodej Marii toczą się na polskiej prowincji, w czasach, gdy Polski przecież oficjalnie nie było, a zatem pod zaborem rosyjskim. Te fragmenty to jakby żywcem opowieść z Jane Austen, w której status urodzenia i zamożności jest wyznacznikiem tego, jak się żyje. Maria jest pomiędzy - jest z klasy robotniczej, jest dobrze wykształcona, ale nie jest na pewno arystokracją - w domu u państwa jest zaledwie nieco bardziej poważana niż służba. I to właśnie status urodzenia jest tym, co staje na drodze miłości - coś, co teraz nikogo by nie obeszło, wtedy budziło prawdziwy skandal.

“Cały Paryż to jedno wielkie, skotłowane namiętnościami pozamałżeńskie łoże, chociaż kobiety i mężczyźni nie mają w nim równych praw. Oni mogą obnosić się z flamami niczym z orderami w klapie na wypiętej piersi, one powinny być dyskretne.”

Nieco inaczej ma się sytuacja w 1911 roku - może dlatego, że toczy się głównie w Paryżu, bo tam Maria od lat żyła, pracowała i wychowywała córki? Tu nieraz podkreślane jest, że życie w Paryżu to wolność, ale wolność nie do końca równa. Tu ciągle mężczyźni mogą więcej - mężczyzna, który ma kochankę zasługuje na przyklask kolegów, kobieta na potępienie. Mimo że każdy tam sypia z kim popadnie, co drugie małżeństwo pełne jest romansów, to w sytuacji Marii przecież nie może być tak łatwo - jako persona znana zachowanie, które przystoi, a przynajmniej nie jest potępiane w wypadku zwyczajnych ludzi, w jej wygląda inaczej. Jest też przecież cały czas obcą na paryskiej ziemi, to ciągle Polka, mimo że od lat mieszkająca i pracująca na rzecz Francji. I tak skandal rozlewa się szerokim bagnem w mediach, a plotkarski Paryż tak łatwo to podchwytuje…

W obydwu przypadkach podkreślane są nierówności - społeczne, klasowe, te związane z płcią. I właśnie to tak mocno uderza, podczas lektury cały czas w głowie kołacze się myśl, jak trudno się musiało żyć w tamtych czasach, szczególnie kobietom, które cały czas, mimo ciągłego udowadniania, że jest inaczej, traktowane były jako człowiek drugiego sortu. To okropne smutne, że Maria i jej podobne kobiety, tyle musiały się nacierpieć przez społeczne konwenanse.

“Jest pani, droga Marie, ucieleśnieniem wszystkiego, czego ci mali duchem ludzie się obawiają: postępu, emancypacji i rewolucji społecznej.”

“Alchemia” to książka bogata, jedna z tych, o których mogłabym pisać i pisać, a i tak zakończyłabym z wrażeniem, że nie omówiłam całości. Zatem zakończmy już teraz. Zyskowska stworzyła powieść bogatą, porywającą, bardzo ludzką i z rewelacyjnie oddanymi skomplikowanymi społecznie sytuacjami - dzięki takiemu przedstawieniu sprawy nie oceniamy, a przyglądamy się wszystkim aspektom historii, próbujemy zrozumieć zachowanie i emocje postaci. Jest to historia o kolejnej silnej kobiecie, która wyprzedzała swoje czasy, której należy się podziw nie tylko za dokonania naukowe, ale i siłę w podejściu po prostu do życia - mimo przeciwności parła do przodu, parła do swojego celu, pełna nadziei i szalejących w niej emocji. To bardzo ludzkie, bardzo empatyczne podejście do jednej z najważniejszych kobiet w historii Polski.

“Czas alchemii, odbierającej zmysły i rozum, to zamknięty rozdział w jej życiu.”

Moja ocena: 8/10

 

Recenzja powstała w ramach współpracy z Wydawnictwem Znak Literanova.

Podoba Ci się to, co robię?

Wesprzyj mnie na patronite.pl/kryminalnatalerzu i dołącz do grona moich Patronów!